Η ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΛΕΥΚΑΡΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΤΗ ΛΙΘΟΔΟΜΗ ΤΟΥΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ


H γεωλογία (από τις ελληνικές λέξεις γη και λόγος) είναι η επιστήμη που μελετά την Γη και πιο αναλυτικά μελετά τα υλικά από τα οποία είναι κατασκευασμένος ο πλανήτης Γη, τις διεργασίες που επέδρασαν σε αυτά τα υλικά, τα προϊόντα που δημιουργήθηκαν, την ιστορία του πλανήτη και γενικότερα την εξελικτική ιστορία της Γής. Η γεωλογία ως επιστήμη βοήθησε σημαντικά στα εξής:

α) Στον προσδιορισμό της ηλικίας της Γης στα 4.5 δισεκατομμύρια χρόνια.

β) Καθόρισε ότι η Λιθόσφαιρα της Γης διαχωρίζεται σε τεκτονικές πλάκες, που κινούνται στον άνω μανδύα (ασθενόσφαιρα).

γ) Στον εντοπισμό φυσικών πόρων της γης, όπως είναι το πετρέλαιο, ο άνθρακας, τα μέταλλα και το φυσικό αέριο, των ιζηματογενών πετρωμάτων που αποτελούν τις κύριες πηγές βιομηχανικών ορυκτών. Τα κυριότερα από αυτά είναι η γύψος (χρησιμοποιείται στην κατασκευή επιχρισμάτων και στη τσιμεντοβιομηχανία), οι άργιλοι στην τουβλοποιΐα, οι μάργες και οι κρητίδες στην τσιμεντοβιομηχανία, ο μπεντονίτης και ο σελεστίτης στη βιομηχανία, και η πέτρα δόμησης στις κατασκευές.

Πετρώματα είναι τα υλικά από τα οποία είναι κατασκευασμένος ο φλοιός της Γής. Τα πετρώματα στη φύση παρουσιάζονται με διαφορετική συνεκτικότητα. Άλλα είναι ασύνδετα (πχ άμμος, άργιλος) άλλα μαλακά και εύθρυπτα και διατέμνονται από τη σκαπάνη και άλλα σκληρά συνδετικά που σπάνε με εκρηκτικές ύλες. Τα πετρώματα ανάλογα του τρόπου της γένεσής τους διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες:

1. Πυριγενή πετρώματα (ή εκρηξιγενή). Προέρχονται από τη στερεοποίηση του λιωμένου διάπυρου υλικού (μάγμα), που είναι στα έγκατα της γης. Ανάλογα με τον τρόπο απόθεσής τους διακρίνονται σε πετρώματα: α) μαζών, β) φλεβών ή φλεβικά, γ) ηφαιστειακά ή λαβικά.

2. Ιζηματογενή πετρώματα. Προέρχονται από τα προϊόντα της καταστροφής προϋπαρχόντων πετρωμάτων. Χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτών των πετρωμάτων είναι τα απολιθώματα που περιέχουν, η ύπαρξη στρώσεων (λέγονται και στρωσιγενή) και για τα περισσότερα ο κλαστικός χαρακτήρας (θραύσματα διαφόρων μεγεθών). Ανάλογα με τον τρόπο, το είδος και τη γένεσή τους διακρίνονται σε: α) κλαστικά ή μηχανικά ιζήματα, β) χημικά, γ) οργανικά [η γένεσή τους οφείλεται στο οργανικό κόσμο, (ζώα, φυτά) πχ πετρέλαιο, ασβεστόλιθος, μάργα, κερατόλιθος].

3. Μεταμορφωμένα πετρώματα: Προέρχονται από ολική ή μερική μεταμόρφωση των πυριγενών ή ιζηματογενών πετρωμάτων. Η μεταμόρφωση οφείλεται στη μεγάλη θερμοκρασία και πίεση που επικρατεί στα βαθύτερα στρώματα του στερεού φλοιού της γης. Κυριότερα πετρώματα: γνεύσιοι, μαρμαρυγιακοί σχιστόλιθοι και τα μάρμαρα.


ΓΕΩΛΟΓΙΚΕΣ ΖΩΝΕΣ – ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ


Οι γεωλόγοι για να περιγράψουν την γεωλογία μιας περιοχής, ομαδοποιούν συνήθως περιοχές με την ίδια γεωλογική δομή, εξέλιξη και ηλικία σε αυτό που ονομάζουν «Γεωλογικές Ζώνες» ή «Γεωτεκτονικές Ζώνες». Σε μικρότερη κλίμακα, πετρώματα της ίδιας ηλικίας, σύστασης και γένεσης (σχηματισμού) ονομάζονται Σχηματισμοί. Συνήθως τα ονόματα των Σχηματισμών προέρχονται από τα ονόματα περιοχών όπου τα πετρώματα αυτά είναι εκτεταμένα (εμφανίζονται σε μεγάλη έκταση). Επίσης οι Σχηματισμοί μπορούν να συνδυαστούν σε Ομάδες και να υποδιαιρεθούν σε Μέλη.

Η Κύπρος είναι ένα από τα μεγαλύτερα νησιά της Μεσογείου με συνολική έκταση 9250 Km2 και βρίσκεται στην ανατολική Μεσόγειο. Γεωλογικά χωρίζεται σε τέσσερις ζώνες: 1. Τη Ζώνη Πενταδακτύλου, 2. τη Ζώνη Τροόδους, 3. τη Ζώνη των Μαμωνιών (στη επαρχία Πάφου) και 4. τη Ζώνη των αυτόχθονων ιζηματογενών πετρωμάτων (εδώ υπάγεται και ο Σχηματισμός Λευκάρων). (Εικόνα 1).

Εικόνα 1. ΓΕΩΛΟΓΙΚΕΣ ΖΩΝΕΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ

Εικόνα 2. Στο τμήμα αυτό του χάρτη της επαρχίας Λάρνακας φαίνεται η θέση των Λευκάρων.

ΛΕΥΚΑΡΑ

A. Γεωγραφική Τοποθεσία, Μορφολογία, Έκταση

Τα Λεύκαρα είναι κωμόπολη της επαρχίας Λάρνακας και ανεξάρτητος δήμος της Κύπρου (Εικόνα 2 και 3). Τα Λεύκαρα βρίσκονται σε υψόμετρο περίπου 600 m, στα νοτιοανατολικά της οροσειράς του Τροόδους και είναι κτισμένα αμφιθεατρικά στους πρόποδες του λόφου Σωτήρα (υψόμετρο 700 m περίπου). Τα Λεύκαρα κτισμένα σε ορεινή κοιλάδα, σε τοπίο όπου κυριαρχεί το λευκωπό χρώμα των πέτρινων λόφων και με φόντο ψηλές οροσειρές, είναι ένας μεγάλος οικισμός με πλούσια ιστορία και παραδόσεις. Στο λευκόχρωμο τραχύ ασβεστολιθικό και πυριτολιθικό τοπίο των πετρωμάτων που περιβάλλουν τα Λεύκαρα οφείλει και το όνομά της η ωραία κωμόπολη των Λευκάρων (Λεύκαρα = Λευκά όρη). Το ίδιο φυσικό λευκό χρώμα του πετρώματος της περιοχής χαρακτηρίζει και όλες τις λιθόκτιστες όψεις των σπιτιών, τα πλακόστρωτα και τα λιθόστρωτα στενά δρομάκια και τις ξηρολιθικές (ξερολιθιές) προστατευτικές «δόμες» των χωραφιών που κτίστηκαν με το τοπικό πέτρωμα των «Λευκών Ορέων».


Εικόνα 3. Γεωγραφική Τοποθεσία των Λευκάρων

Τα Λεύκαρα έχουν μεγάλη έκταση γης, 6.182 καλλιεργήσιμα εκτάρια τα οποία καλλιεργούνταν μέχρι το 1950 περίπου. Η διοικητική έκταση των Λευκάρων είναι η μεγαλύτερη της επαρχίας της Λάρνακας. Έτσι γεωλογικά εκτείνεται στην Ζώνη των αυτόχθονων ιζηματογενών πετρωμάτων (θαλάσσια ασβεστολιθικά και πυριτολιθικά) και στη Ζώνη Τροόδους (Οφιόλιθος Τροόδους) με τα πυριγενή πετρώματα (Φλεβικά και Ηφαιστειακά). Η κωμόπολη είναι κτισμένη στα Λευκά όρη (ιζηματογενή ασβεστολιθικά και πυριτολιθικά πετρώματα), αλλά η διοικητική έκταση (τα χωράφια) των Λευκάρων εκτείνεται και στα ιζηματογενή (Λευκά όρη) και στα πυριγενή πετρώματα (Εικόνα 4). Έτσι εκτός από την «ασπρογή» των Λευκών ορέων έχουμε τη «κότσινη» και το «μαυρόχωμα» των πυριγενών πετρωμάτων. Στο δρόμο προς τη Βαβατσινιά δυτικά των Λευκάρων, βρίσκεται η «κότσινη» (κόκκινη), μια αγροτική περιοχή των Λευκάρων, που έχει κοκκινωπό χρώμα εξ ου και το όνομά της. Επίσης βόρεια των Λευκάρων στη περιοχή του «Κούρβελλου» (είναι ένας πολύ μεγάλος βράχος), στο δρόμο προς τον Κόρνο, συναντάμε το μαυρόχωμα και τις μαυρόπετρες. (Εικόνα 5)

Εικόνα 4. Τμήμα του γεωλογικού χάρτη (επαρχία Λάρνακας). Εδώ φαίνεται η θέση της κωμόπολης που είναι κτισμένη στα Λευκά όρη δηλαδή τα ιζηματογενή ασβεστολιθικά και πυριτολιθικά πετρώματα, αλλά η διοικητική έκταση (τα χωράφια) των Λευκάρων εκτείνεται και στα πυριγενή πετρώματα.

(Εικόνα 5). Εδώ στο δρόμο Λεύκαρα – Κόρνος, βλέπουμε τα δύο είδη πετρωμάτων της περιοχής των Λευκάρων τα λευκά ιζηματογενή και τα πυριγενή.

B. Γεωλογία

Τα Λεύκαρα είναι γνωστά σε όλους τους γεωλόγους του κόσμου για τα πετρώματά τους που αποτελούν το Γεωλογικό Σχηματισμό Λευκάρων (Lefkara Formation). Γεωλογικά τα πετρώματα αυτά προέρχονται από θαλάσσια ιζηματογενή πετρώματα ηλικίας 50 – 70 εκατομμυρίων χρόνων και είναι ασβεστολιθικά και πυριτολιθικά, πυριτιωμένες κρητίδες, (ο πυριτόλιθος είναι είδος κερατόλιθου) (Εικόνα 6). Είναι λευκόχρωμα πετρώματα, αλλά κάποτε περιλαμβάνουν μεγάλες φλέβες από πυριτόλιθο σκούρο, γκρίζο, γκριζογάλανο, ροδόχρου ή καφέ. Από γεωλογική άποψη στην περιοχή της κωμόπολης είναι οι αποθέσεις του γεωλογικού σχηματισμού Λευκάρων που χαρακτηρίζονται από την παρουσία κρητίδων (κιμωλίας), από μάργες (αργίλους) και κερατόλιθους (σχιστόλιθους), ενώ λίγα χιλιόμετρα έξω από τη κατοικημένη περιοχή δυτικά και βόρεια κυριαρχούν τα πυριγενή πετρώματα της Ζώνης του Τροόδους. Η ύπαρξη υπογείων υδάτων στους πρόποδες του λόφου της Σωτήρας είναι ένας λόγος που επηρέασε τη γεωγραφική τοποθεσία του χωριού. Χαρακτηριστικό της ύπαρξης υπογείων υδάτων είναι τα πηγάδια που υπήρχαν στα Λεύκαρα. Παλιά τα Λεύκαρα ανεπτύχθησαν κοντά στη φυσική πηγή που σώζεται μέχρι σήμερα (την Πηγή) και αργότερα επεκτάθηκαν. Λόγω του υπόγειο συστήματος των υδάτων που υπάρχει στη περιοχή έγινα πηγάδια και έγινε η επέκταση της οικιστικής περιοχής. Σήμερα υπάρχει δίκτυο ύδρευσης σε όλα τα σπίτια.


Εικόνα 6. Η Ζώνη των αυτόχθονων ιζηματογενών πετρωμάτων (εδώ υπάγεται και ο Σχηματισμός Λευκάρων).

Η ΓΕΩΛΟΓΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ

Η γένεση της Κύπρου έγινε μέσα από μια σειρά τεκτονικών επεισοδίων. Στην αρχή δημιουργήθηκε μια ομάδα πυριγενών πετρωμάτων, ο «Οφιόλιθος του Τροόδους». Ο Οφιόλιθος Τροόδους ή η Ζώνη Τροόδους δεσπόζει του κεντρικού τμήματος του νησιού και αποτελεί το γεωλογικό πυρήνα της Κύπρου. Δημιουργήθηκε κατά το Ανώτερο Κρητιδικό (90 εκατομμύρια χρόνια πριν) στο βυθό της Τηθύος θάλασσας, που τότε εκτεινόταν από τα σημερινά Πυρηναία (μέσω των Άλπεων) μέχρι τα Ιμαλάϊα, δηλαδή από το στενό του Γιβραλτάρ μέχρι Ιαπωνία (Εικόνα 7). Θεωρείται ως ο πιο πλήρης και καλά μελετημένος οφιόλιθος στον κόσμο. Πρόκειται για κομμάτι του ωκεάνιου φλοιού, πλήρως αναπτυγμένου με σειρά από πλουτώνια, φλεβικά, ηφαιστειακά πετρώματα και χημικά ιζήματα, γεγονός που συνιστά και τη μοναδικότητά του. Όπως λέει και ο ποιητής για τη Κύπρο «Γη … των ηφαιστείων». Ακολούθησε σχετική τεκτονική ηρεμία, που επεκράτησε στην περίοδο από 75 μέχρι 10 εκατομμύρια χρόνια πριν και χαρακτηρίστηκε από την απόθεση θαλάσσιων ασβεστολιθικών ιζημάτων και τη βαθμιαία μείωση του βάθους των θαλασσών (Σχηματισμοί Λευκάρων και Πάχνας). Η προσκόλληση της οροσειράς του Πενταδακτύλου στη βόρεια πλευρά της Ζώνης του Τροόδους και η ανύψωση της Κύπρου στη σημερινή της σχεδόν μορφή ξεκίνησε το Μειόκαινο (10-15 εκ. χρόνια) και αποτέλεσε το προτελευταίο τεκτονικό επεισόδιο. Ανατολικά της Κύπρου, η Τηθύς θάλασσα έκλεισε και η Μεσόγειος απέκτησε σχεδόν το σημερινό της σχήμα. Η Μεσόγειος, η Κασπία κλπ είναι υπολείμματα της Τηθύος. 

Εικόνα 7. Η Τηθύς θάλασσα.

Η επανένωση της Μεσογείου με τον Ατλαντικό (μέσω του Γιβραλτάρ), ο κατακλυσμός της από τα νερά του Ατλαντικού και η ανύψωση της στάθμης της επιφάνειας της θάλασσας είχε ως αποτέλεσμα την εκ νέου απόθεση ιζημάτων, που αντιπροσωπεύονται σήμερα από τις μάργες και τους ασβεστολιθικούς ψαμμίτες (πωρόλιθους) των Σχηματισμών Λευκωσίας και Αθαλάσσας. Η απότομη ανύψωση του χώρου της Κύπρου έγινε κατά το Πλειστόκαινο, πριν από 2 περίπου εκατομμύρια χρόνια (τελευταίο τεκτονικό επεισόδιο), οπότε αναδύθηκαν το σημερινό Τρόοδος και ο Πενταδάκτυλος (Εικόνα 8).

Εικόνα 8. Γεωλογία Κύπρου.

 Διαγραμματική απεικόνιση της γεωλογικής εξέλιξης της Κύπρου από το Ανώτερο Κρητιδικό μέχρι το πρόσφατο γεωλογικό παρελθόν.

Η Ζώνη των αυτόχθονων ιζηματογενών πετρωμάτων και ο Γεωλογικός Σχηματισμός Λευκάρων

Η γεωλογική ιστορία της Κύπρου από το Ανώτερο Κρητιδικό (πριν 67 εκατομμύρια χρόνια) χαρακτηρίζεται από ιζηματογένεση σε μια θάλασσα, που συνεχώς γίνεται πιο αβαθής. Η ιζηματογένεση αυτή άρχισε με την απόθεση του Σχηματισμού Κανναβιού (μπεντονίτες, ηφαιστειοκλαστικά).

Από το Παλαιόκαινο (65 εκατ. χρόνια πριν) η ιζηματογένεση έγινε ανθρακική με την απόθεση του Σχηματισμού Λευκάρων, που αποτελείται από πελαγικές μάργες και κρητίδες (Εικόνα 9) με ένα χαρακτηριστικό λευκό χρώμα, με ή χωρίς την παρουσία κερατόλιθων. Η κλασική ανάπτυξη του Σχηματισμού Λευκάρων αντιπροσωπεύεται από τέσσερα Μέλη:

1. Κατώτερες μάργες,

2. κρητίδες με στρώσεις κερατολίθων,

3. συμπαγείς κρητίδες (Εικόνα 10) και

4. ανώτερες μάργες.

Εικόνα 9. Εναλλασσόμενες στρώσεις κρητίδων και μαργών του Σχηματισμού Λευκάρων. Πελαγικές μάργες και κρητίδες.

Το Σχηματισμό Λευκάρων ακολουθεί ο Σχηματισμός Πάχνας (Μειόκαινη ηλικία 22 εκατομμύρια χρόνια πριν), ο οποίος αποτελείται κυρίως από κιτρινωπές μάργες και κρητίδες. Το χρώμα των πετρωμάτων, η παρουσία στρώσεων ασβεστολιθικού ψαμμίτη (που χαρακτηρίζονται επίσης από την παρουσία κρητίδων, μάργων αλλά και ψαμμιτών, δηλαδή αμμόπετρες της γνωστής πουρόπετρας) και η περιστασιακή ανάπτυξη κροκαλοπαγών είναι χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν τον Σχηματισμό Πάχνας από το Σχηματισμό Λευκάρων.

Στην συνέχεια ακολούθησε η απόθεση των εβαποριτών του Σχηματισμού Καλαβασού (κατά το τέλος του Μειόκαινου, 6 εκατομμύρια χρόνια πριν), ως αποτέλεσμα της αποκοπής της Μεσογείου από τον Ατλαντικό Ωκεανό και της εξάτμισης του νερού. Ο σχηματισμός αποτελείται από γύψους και γυψούχες μάργες, που καλύπτουν εκτεταμένες περιοχές. Η γύψος απαντάται σε τέσσερις τύπους: το σακχαροειδή (κρυσταλλικό), τον ελασματοειδή («μάρμαρο»), το σελενίτη (διαφανή με μεγάλους δίδυμους κρυστάλλους) και το αλάβαστρο (συμπαγής ημιδιαφανής).

Το Πλειόκαινο, (5 εκατομμύρια χρόνια πριν), άρχισε ένας νέος κύκλος ιζηματογένεσης ο Σχηματισμός Λευκωσίας, που αποτελείται από ιλυόλιθους (κίτρινους και γκρίζους) και στρώσεις ασβεστολιθικού ψαμμίτη και μάργας. Ακολουθεί ο Σχηματισμός Αθαλάσσας (Πλειο-Πλειστόκαινο, 2 εκατομμύρια χρόνια πριν), που αποτελείται από στρώσεις ασβεστολιθικού ψαμμίτη με ενδιάμεσες στρώσεις αμμούχας μάργας.


Εικόνα 10. Συμπαγείς κρητίδες του Σχηματισμού Λευκάρων.
 Συμπαγείς κρητίδες μάργες.

Τα δομικά και διακοσμητικά πετρώματα που εξορύσσονται ή χρησιμοποιούνται σήμερα στην Κύπρο είναι:

• Η γύψος σε στρωματίδια για χρήση ως γυψομάρμαρα για την επένδυση εσωτερικών δαπέδων. Τα «μάρμαρα» κόβονται και εξορύσσονται επιτόπου σε διάφορες διαστάσεις χρησιμοποιώντας ηλεκτρικό δισκοπρίονο κατάλληλο για κοπή πετρωμάτων.

• Οι κροκάλες από ποτάμιες και θαλάσσιες αποθέσεις για χρήση ως δομικός λίθος και επένδυση τοίχων και δαπέδων.

• Ο διαβάσης και άλλα πυριγενή πετρώματα του Οφιολιθικού Συμπλέγματος του Τροόδους, τα οποία χρησιμοποιούνται είτε σε ακατέργαστη μορφή είτε σε βιομηχανικά επεξεργασμένη μορφή (Εικόνα 11).
 

Εικόνα 11. Επένδυση κατοικίας από διαβάση και άλλα πυριγενή πετρώματα.

• Οι πυριτιωμένες κρητίδες [από το Γεωλογικό Σχηματισμό Λευκάρων] στις κατασκευές (Εικόνες 12, 13, 14).

• Οι συμπαγείς κρητίδες [από το Γεωλογικό Σχηματισμό Λευκάρων (Εικόνα 10)] που χρησιμοποιούνται αντίστοιχα είτε σε ακατέργαστη μορφή, είτε μετά από βιομηχανική επεξεργασία στις κατασκευές (Εικόνα 15).

• Οι υφαλογενείς ασβεστόλιθοι και άλλοι ασβεστόλιθοι, οι οποίοι χρησιμοποιούνται σε ακατέργαστη και επεξεργασμένη μορφή τόσο ως δομικός λίθος όσο και ως διακοσμητικός λίθος.

• Ο ασβεστολιθικός ψαμμίτης ο οποίος είναι το πέτρωμα με την μεγαλύτερη παραγωγή και διάθεση στη αγορά και συνήθως χρησιμοποιείται σε επεξεργασμένη μορφή στις κατασκευές, εξώπορτες, κολόνες κλπ.

Τα είδη δομικού λίθου (πέτρα δόμησης) που παράγονται και χρησιμοποιούνται σήμερα στην Κύπρο και προέρχονται από τον Γεωλογικό Σχηματισμό Λευκάρων

1) Πυριτιωμένες κρητίδες

Οι πυριτιωμένες κρητίδες προέρχονται από τον Γεωλογικό Σχηματισμό Λευκάρων και εμπορικά ονομάζονται ως “κλιμάρα”. Εμφανίζονται ως ενστρώσεις ποικίλου πάχους σε μια αλληλουχία από λευκές κρητίδες και γκρίζες μαργαϊκές κρητίδες. Λόγω της διαγένεσης και του τεκτονισμού που έχουν υποστεί οι κρητίδες αυτές συχνά εξορύσσονται υπό μορφή ορθογώνιων τεμαχίων διαφόρων διαστάσεων.

Τα τεμάχια αυτά δε χρειάζονται βιομηχανικής επεξεργασίας, αντίθετα χρησιμοποιούνται συνήθως ως έχουν εξορυχτεί ή τυγχάνουν μερικής τροποποίησης του σχήματος ή του μεγέθους κατά τη διάρκεια της τοποθέτησης ή εφαρμογής τους. Οι πυριτιωμένες κρητίδες είναι σκληρές και ανθεκτικές και το χρώμα τους ποικίλει από λευκές μέχρι γκρίζες ή ροδόχροες. Σήμερα χρησιμοποιούνται κυρίως για την επένδυση εξωτερικών τοίχων και δαπέδων, ενώ πολύ σπάνια ως λίθος δόμησης για την κατασκευή διπλομέτωπων τοίχων (Εικόνες 12, 13, 14).
  

Εικόνα 12. Λεπτομέρεια από τοιχοποιία με πυριτιωμένες κρητίδες.
Παλαιό κτίσιμο με πηλό (από αργιλώδες χώμα) και χαλίκια στα Λεύκαρα.

Εικόνα 13. Λεπτομέρεια από τοιχοποιία με πυριτιωμένες κρητίδες.
Παλαιό κτίσιμο στο οποίο έγινε «χόλιασμα» (γέμισμα) με πηλό από τσιμέντο και χαλίκια στα Λεύκαρα.

Εικόνα 14. Κατοικία επενδυμένη με πυριτιωμένες κρητίδες.

2) Συμπαγείς κρητίδες



Οι συμπαγείς κρητίδες ανήκουν επίσης στο Γεωλογικό Σχηματισμό Λευκάρων, είναι λευκές και φέρουν την εμπορική ονομασία «πέτρα των Λυμπιών». Οι συμπαγείς κρητίδες εξορύσσονται σε ογκόλιθους και τυγχάνουν βιομηχανικής επεξεργασίας που ουσιαστικά αφορά την κοπή τους σε πλάκες και την παραγωγή πλακιδίων διαφόρων διαστάσεων. Τα πλακίδια χρησιμοποιούνται κυρίως για την επένδυση εξωτερικών τοίχων και δαπέδων (Εικόνα 15).



Εικόνα 15. Επένδυση πρόσοψης κτιρίου με επεξεργασμένη συμπαγή κρητίδα.

Η δόμηση με τα είδη του δομικού λίθου (πέτρα δόμησης) που παράγονται και χρησιμοποιούνται σήμερα στα Λεύκαρα και προέρχονται από τον Γεωλογικό Σχηματισμό Λευκάρων

Κύριο χαρακτηριστικό της αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας της κωμόπολης είναι η συνεχής και πυκνή δόμηση. Οι τοίχοι ορθώνονται πετρόκτιστοι, ψηλοί και με τα λιθόστρωτα και πλακόστρωτα στενά δρομάκια δημιουργούν ένα ανθρώπινο περιβάλλον εναρμονισμένο με το φυσικό τοπίο (Εικόνα 16).

Τα λευκόχρωμα, ασβεστολιθικά και πυριτολιθικά πετρώματα της περιοχής χαρακτηρίζουν όλες τις λιθόκτιστες όψεις των σπιτιών, τα λιθόστρωτα και τα πλακόστρωτα. Οι τοίχοι, περιλαμβανομένων και των μεσότοιχων, κτίζονταν με πέτρα. Γεωλογικά οι πέτρες αυτές προέρχονται από θαλάσσια ιζηματογενή πετρώματα (ηλικίας 50 – 70 εκατομμυρίων χρόνων – Γεωλογικός Σχηματισμός Λευκάρων). Χαρακτηρίζονται από δύο παράλληλες επιφάνειες, γεγονός που αποτελεί πλεονέκτημα για την χρησιμοποίησή τους στις οικοδομές. Είναι γενικά λευκού χρώματος, αλλά κάποτε περιλαμβάνουν μεγάλες φλέβες από πυριτόλιθο σκούρο, γκριζογάλανο, πορτοκαλί ή καφέ.

Εικόνα 16. ΛΕΥΚΑΡΑ, λιθόστρωτοι δρόμοι και πετρόκτιστοι τοίχοι.

Η χρήση φυσικού πετρώματος ως βασικού δομικού υλικού σε καινούργιες κατασκευές λιγοστεύει συνεχώς, κυρίως για οικονομικούς λόγους. Στη σημερινή κοινωνία, όπου κυριαρχεί η χρήση σύγχρονων υλικών όπως το σκυρόδεμα, τα τούβλα, ο χάλυβας, έρχεται η σύγχρονη αρχιτεκτονική να συνδυάσει τα βιομηχανοποιημένα προϊόντα με επεξεργασμένα προϊόντα φυσικών λίθων για σκοπούς επένδυσης εσωτερικών και εξωτερικών τοίχων και δαπέδων.

Αντίθετα, ο λίθος ως βασικό δομικό υλικό εξακολουθεί να χρησιμοποιείται συστηματικά σήμερα στις περιπτώσεις επισκευής και συντήρησης διατηρητέων πετρόκτιστων κατοικιών που αναδεικνύουν την παραδοσιακή αρχιτεκτονική κληρονομιά των Λευκάρων, καθώς και στην υποχρεωτική επισκευή και συντήρηση λίθινων κατασκευών, όπως τα λιθόστρωτα και τα πλακόστρωτα στενά δρομάκια. Ακόμα χρησιμοποιούνται για την επένδυση εξωτερικών τοίχων και δαπέδων.

Οι ιδιότυπες λιθοδομές από αδρά κατεργασμένες γκριζόασπρες πλακοειδείς πέτρες διατηρούν το χρώμα και την υφή του εδάφους και έχουν τη σπάνια πλαστικότητα που ήξεραν να δίνουν τα χέρια των παλιών μαστόρων (Εικόνες 17, 18).

Εικόνα 17.

Εικόνα 18 Ο τοίχος είναι βαμμένος με ειδική βαφή (πιο παλιά βάφανε με ασβέστη και λουλάκι).

 

Στα Λεύκαρα οι πέτρες δόμησης έχουν και τα ανάλογα ονόματα όπως οι:

A. Ιζηματογενούς προέλευσης


1. Λευκές πέτρες

α) «Αθασόπετρες», (αθάσι = αμύγδαλο). Ορισμένες έχουν στο πάνω μέρος χρώμα σαν το αθάσι, (καφέ – πορτοκαλί), είναι πολύ ωραίες πέτρες για κτίσιμο (Εικόνα 19).

β) «Χαλλουμόπετρες ή «χαλλούμες» (χαλλούμι = άσπρο κυπριακό τυρί) οι οποίες είναι μαλακές και γι’ αυτό δεν κάνουν για κτίσιμο σπιτιών, επειδή φθείρονται εύκολα. Έτσι τις βλέπουμε στις «δόμες» (ξερολιθιές) στις άκρες των χωραφιών που ήταν κοντά στις «βίνες» (= λατομία). Πιο παλιά, στα παλιά σπίτια, τις χρησιμοποιούσαν στο δάπεδο των «τζελλαρκών» (= κελαριών).

γ) «Τσακρόπετρα» «τσακρώ» (= σπάω). Λέγονται έτσι επειδή έχουν τη τάση να σπάνε μόνες τους, άμα βγουν από τη «βίνα» (λατομείο) και τις αφήσουν στο φως του Ήλιου. Έχουν χρώμα χακί εξ ου και «χάκκενες» όπως τις λέει ο Λοΐζος Ραουνάς παλιός κτίστης. Ορισμένες καλές μπορεί να κτιστούν και είναι πολύ ωραίες. Υπάρχουν πολλές τέτοιες «τσακρόπετρες» σε στρώματα, δεξιά και αριστερά κατά μήκος του δρόμου Λευκάρων – Σκαρίνου.

δ) «Χαλικόπετρα». Σε μια περιοχή στο λόφο της Σωτήρας (λίγο πριν το Σταυρί) έχει μαλακές πέτρες κατάλληλες για χαλίκια κτισίματος, όπως και οι «αθασόπετρες» που είναι κατάλληλες επίσης για χαλίκια (Εικόνα 19).


Εικόνα 19. Αθασόπετρα με χαλίκια γύρω της.

ε) «Πέτρα του παμπακά» είναι κατάλληλες για τους φούρνους. (Ο Παμπακάς είναι αγροτική περιοχή των Λευκάρων).
ζ) «Μυλόπετρες» οι πέτρες που χρησιμοποιούσαν για τους ελιόμυλους ή και τα «σχερομύλια» (χειρόμυλους). Αυτές τις πέτρες τις έβγαζαν από «βίνα» σε μια περιοχή των Λευκάρων την «κοκκαλίστρα» και «θκιο λαόνια» (= δύο λόφους) κοντά στο Άγιο Σύριο, που είναι κοντά στα σύνορα με τα χώματα του Κάτω Δρυ και της Χοιροκοιτίας.


2. Κερατόλιθος – Πυριτόλιθος (πυριτιωμένες κρητίδες)

α) «Αθκιακόπετρες» ή «αθκιακόροτσες» ή «αθκιάτζιες» είναι πέτρες διαφόρων χρωμάτων, λευκές, γκρίζες, γκριζογάλανες, σκούρες, ροδόχροες, πορτοκαλί ή καφέ. Είναι πολύ σκληρές και παλιά με αυτές ακόνιζαν τα μαχαίρια. Χρησιμοποιούνται στο κτίσιμο, λόγω της σκληρότητάς τους αλλά και για τα ωραία ανεξίτηλα χρώματά τους (Εικόνα 20).



Εικόνα 20 «Αθκιακόπετρες» διαφόρων χρωμάτων.

β) «Τζιονόπετρες» (τζιόνι = το σκληρό μάρμαρο, όχι γυψομάρμαρο). Στην «τσινάρκαρη» (αγροτική περιοχή των Λευκάρων ) υπάρχουν οι «τζιονόπετρες». Κάποιες «τζιονόπετρες» αποτελούνται από δύο μέρη πάνω και κάτω και στη μέση έχουν «αθκιάκα» (κερατόλιθο) και με κατάλληλο κτύπημα με το «μαρτέλι» (σαν σκεπάρνι) χωρίζονται σε δύο. Παλιά όταν χρειάζονταν άσπρο άμμο έσπαζα και έλιωνα αυτό το «τζιόνι». Είναι πολύ καλές για το κτίσιμο.

B. Πυριγενή πετρώματα του Οφιολιθικού Συμπλέγματος του Τροόδους

α) «Κοτσινόροτσες» ή «κοτσινόπετρες» (κοκκινόπετρες). Τις συναντάμε δυτικά των Λευκάρων (βλέπε πιο πάνω σελ. 3) έχουν κοκκινωπό χρώμα και ακανόνιστο σχήμα, γι’αυτό και δεν χρησιμοποιούνται καθόλου για κτίσιμο στα Λεύκαρα.

β) «Μαυρόροτσες» (μαυρόπετρες) Βρίσκονται βόρεια των Λευκάρων στη περιοχή του «Κούρβελλου» όπου και τα χωράφια έχουν το μαυρόχωμα (βλέπε πιο πάνω σελ. 3). Ούτε αυτές οι πέτρες χρησιμοποιούνται για κτίσιμο στα Λεύκαρα. (Εικόνα 21).

Εικόνα 21. «Κοτσινόροτσες» και «Μαυρόροτσες» πετρώματα του Οφιολιθικού Συμπλέγματος του Τροόδους.

Τα είδη δομικού λίθου (πέτρας δόμησης) που χρησιμοποιούνται στα Λεύκαρα και δεν προέρχονται από τα Λεύκαρα είναι:


α) Η «ημερόπετρα» που χρησιμοποιείται στα Λεύκαρα (όπως και σε άλλα μέρη στην Κύπρο) ως λίθος στην οικοδομή και συγκεκριμένα σε εξώπορτες, κολώνες κλπ όπως στη εκκλησία του Τιμίου Σταυρού, στο Δημοτικό σχολείο κλπ. (Εικόνα 22).

Εικόνα 22. Η «ημερόπετρα».

β) Το «μάρμαρο» στα Λεύκαρα (και αλλού στην Κύπρο) ως λίθος στην οικοδομή χρησιμοποιείται η ελασματοειδής γύψος, γνωστή με την εμπορική ονομασία «μάρμαρο». Τα τεμάχια γύψου με τις επιθυμητές διαστάσεις διαχωρίζονται με τη χρήση σφήνας ή σκεπαρνιού σε πλάκες που το πάχος τους κυμαίνεται από 1-2 cm περίπου και αποτελούν τα τελικά προϊόντα. Τα «μάρμαρα» χρησιμοποιούνται κυρίως σε κτίρια υπό συντήρηση ή αποκατάσταση ως πλάκες εσωτερικών δαπέδων (Εικόνα 23).
Παλιά στα Λεύκαρα τα «μάρμαρα» προέχονταν από την Τόχνη, τώρα από την Αραδίππου.

Εικόνα 23. Το «μάρμαρο».

γ) Η «πουρόπετρα». Τώρα τη φέρνουν από τη Τόχνη στα Λεύκαρα.

 

Ορολογία

• Ασβεστόλιθος είναι μονόμεικτο πέτρωμα αποτελούμενο κυρίως από ασβεστίτη (CaCO3). Η απόθεση του ανθρακικού ασβεστίου (CaCO3) μπορεί να είναι είτε χημική (κορεσμός λόγω εξάτμισης ή αύξησης συγκέντρωσης ή αλλαγής φυσικοχημικών σταθερών) είτε βιογενής από συσσώρευση και συμπαγοποίηση των σκελετικών στοιχείων διαφόρων ζωικών ή φυτικών οργανισμών μετά το θάνατό τους. Είναι ίσως το μόνο ιζηματογενές πέτρωμα το οποίο χρησιμοποιείται από τον άνθρωπο ευρέως ως υλικό δόμησης και για την κατασκευή άσβεστου και τσιμέντου. Είναι συνήθως χρώματος φαιού ή υποκύανου, αλλά είναι δυνατόν να είναι και πράσινος, ερυθρός, κίτρινος, μέλας και λευκός. Πολλές φορές εμφανίζονται πετρώματα μεικτής σύστασης, δηλαδή ασβεστόλιθος με SiO2 διασπασμένο μέσα στη μάζα του. Είναι οι λεγόμενοι πυριτικοί ασβεστόλιθοι.

• Αυτόχθονα (πετρώματα): Δημιουργήθηκαν στο χώρο όπου βρίσκονται τώρα.

• Ιζηματογενή πετρώματα είναι εκείνα τα πετρώματα, τα οποία σχηματίζονται από απόθεση ή καταβύθιση υλικών, που βρίσκονται σε αιώρηση ή διάλυση μέσα σε ένα ρευστό μέσο (νερό ή αέρα) και τη μετέπειτα συγκόλληση των υλικών που αποτέθηκαν. Χαρακτηρίζονται από τη στρώση των υλικών τους σε διαδοχικά επίπεδα και τα απολιθώματα, τα οποία βρίσκονται μόνο μέσα σε ιζήματα.

• Κερατόλιθος – Πυριτόλιθος η διάκριση δεν είναι σαφής. Ο κερατόλιθος είναι πυριτικό πέτρωμα ιζηματογενές με χρώμα σταχτί μέχρι μαύρο ή χρώμα προς το ερυθρό. Σχηματίζει συνήθως στρώματα κερατολιθικών σχιστόλιθων σε ασβεστολιθικά ή μαργαϊκά πετρώματα. Συνήθως κερατόλιθος ονομάζεται ο συμπαγής, αδιαφανής, κρυπτοκρυσταλλικός και άμορφος χαλαζίας (SiO2) οργανικής (διάτομα, ραδιολαρίτες) ή ανόργανης προέλευσης που βρίσκεται με τη μορφή εκτεταμένων στρωμάτων σε ιζηματογενή πετρώματα. Έχει στιλπνή έως θαμπή λάμψη και κογχώδη έως επίπεδο θραυσμό. Ο πυριτόλιθος είναι είδος κερατόλιθου με χαρακτηριστικό κογχώδη θραυσμό που βρίσκεται με τη μορφή κονδύλων. Έχει τεφρό ως μαύρο χρώμα και είναι σχεδόν αδιαφανής λόγω του ανθρακικού υλικού που περιέχει.

• Κρητιδική περίοδος είναι η νεώτερη από τις τρεις περιόδους του Μεσοζωϊκού αιώνα (γεωλογικού αιώνα) της προϊστορίας της γης. Κατά τη περίοδο αυτή σχηματίστηκαν τα στρώματα της κρητιδικής διαπλάσεως του στερεού φλοιού της γης.

• Κρητίς (κιμωλία) είναι ποικιλία ασβεστολιθικού πετρώματος και είναι λευκό, λεπτοκοκκώδες (λεπτομερές), στιφρό, γενικώς απαλό εις την αφή και λερώνει τα δάκτυλα. Σχηματίζεται από λείψανα σπογγοζώων, εχίνων βρυοζώων συνενωμένων με τρηματοφόρα τα οποία στο παρελθόν υπήρχαν άφθονα και διαλύθηκαν μερικώς.

• Μάργα είναι ιζηματογενής σχηματισμός, μείγμα ασβεστόλιθου και αργίλου που ανάλογα µε το συστατικό που κυριαρχεί (ασβεστίτης ή άργιλος) παρουσιάζει και την ανάλογη συμπεριφορά και έχει τις ιδιαίτερες ονομασίες πχ ασβεστολιθική, αργιλική, ψαμμιτική μάργα κλπ. Η τυπική μάργα περιέχει 35-65% άργιλο. Το χρώμα της είναι τεφρό, φαιό ή υποκίτρινο.

Πηγές:

1. Τμήμα Γεωλογικής Επισκόπησης ΚΥΠΡΟΥ.

2. Τα είδη δομικού λίθου που παράγονται και χρησιμοποιούνται σήμερα στην Κύπρο (Χριστόδουλος Χατζηγεωργίου, Γεωλογικός Λειτουργός, Τμήμα Γεωλογικής Επισκόπησης ΚΥΠΡΟΥ).

3. Περιοδικό «ΤΑ ΛΕΥΚΑΡΑ».

4. Ο Τάσσος Ραουνάς κτίστης στα Λεύκαρα μου έδωσε πολλές χρήσιμες πληροφορίες για τη δόμηση και τα είδη της πέτρας δόμησης των Λευκάρων Ο Τάσσος Ραουνά είναι ένας από τους καλύτερους μαστόρους – κτίστες των Λευκάρων. Εκπροσωπεί την τρίτη γενιά σπουδαίων μαστόρων που ξεκινά από το γιο του Λοΐζή Ραουνάς τον Κουμή (κτίστης ο οποίος έκανε και τον πρόναο (προπύλαια) της εκκλησίας του Τιμίου Σταυρού το 1906). Γιος του Κουμή, ο Λοΐζος o κτίστης και πρώην κοινοτάρχης Λευκάρων και γιος του Λοΐζου ο Τάσσος.

[Από τον Δημήτρη Χ. Κουμουλλή (Dimitris Koumoullis)]