Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΩΝ ΛΕΥΚΑΡΩΝ

Εισαγωγή

Η πολιτιστική μας κληρονομιά περικλείει όλες τις εκφράσεις τέχνης και ζωής όπως διαμορφώθηκαν στη μακραίωνη ιστορία μας σε άμεση ανταπόκριση με τις ανάγκες της κοινωνίας σε κάθε εποχή. Τα μνημεία της αρχιτεκτονικής, τα έργα τέχνης γενικά αλλά και οι παραδόσεις, τα έθιμα, η γλώσσα κ.ά. στοιχεία που μας κληροδότησαν οι γενιές που έζησαν πριν από μας αντανακλούν την πορεία του λαού μας μέσα στο χρόνο, τους αγώνες του, την ιστορική του μοίρα, τη δημιουργική και αφομοιωτική του ικανότητα, τη συνέχεια και συνέπεια σε κάθε εκδήλωση του πολιτισμού του. Αυτή τη συνέχεια από πολιτιστικές εκφράσεις που εξελίσσονται χέρι – χέρι με την ίδια τη ζωή, ονομάζομε παράδοση και βασικό στοιχείο της είναι η αρχιτεκτονική μας κληρονομιά.


Η ραγδαία καταστροφή των παραδοσιακών των παραδοσιακών κτισμάτων κατά την μεταπολεμική περίοδο έκαναν πιο επιτακτική την ανάγκη να διασωθεί ο, τι έχει απομείνει από το λαϊκό αρχιτεκτονικό μας πλούτο. Μετά το Β΄ παγκόσμιο πόλεμο η απότομη και σχεδόν ανεξέλεγκτη μεταβολή των συνθηκών ζωής με την βιομηχανοποίηση της παραγωγής τη διάδοση της σύγχρονης τεχνολογίας, την εισαγωγή και χρήση νέων υλικών δομής και μεθόδων κατασκευής, την τάση για αστικοποίηση και κερδοσκοπική εκμετάλλευση της γης, προκάλεσε ριζικές αλλαγές στο οικιστικό περιβάλλον. Επίσης έχουμε τη συσσώρευση του πληθυσμού στα αστικά κέντρα και σε μεγάλο βαθμό εγκατάλειψη της υπαίθρου με ταυτόχρονη εισβολή ξένων πολιτιστικών προτύπων και επιδράσεων.

Τα τραγικά γεγονότα του 1974 (Τουρκική εισβολή) συντέλεσαν στο να δοθεί προτεραιότητα σε πιο καυτά προβλήματα, ενώ η πρόχειρη «οικονομική» ανοικοδόμηση πέρασε σαν οδοστρωτήρας πάνω από τα γνήσια δείγματα της λαϊκής αρχιτεκτονικής. Ό, τι δημιούργησε μακραίωνη παράδοση καταστράφηκε ή αλλοιώθηκε μέσα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα. Έτσι βρισκόμαστε μπροστά στο ακραίο φαινόμενο: Χωριά που διατηρούν γνήσια την αρχιτεκτονική τους κληρονομιά έχουν σχεδόν εγκαταλειφθεί και η αναβίωσή τους απαιτεί την κινητοποίηση πολλών παραγόντων για τη δημιουργία κατάλληλης οικονομικής βάσης και συνθηκών βιωσιμότητας. Αντίθετα, στα πλησιέστερα προς τα αστικά κέντρα και στα παραθαλάσσια χωριά, τη θέση των παλιών στερεών σπιτιών έχουν απρόσωπα κουτιά από τσιμέντο με παράταιρα διακοσμητικά στοιχεία που αλλοιώνουν τελείως τον αρχιτεκτονικό χαρακτήρα της Κυπριακής υπαίθρου.

Έτσι φτάσαμε στο σημείο η διατήρηση του παραδοσιακού αρχιτεκτονικού χαρακτήρα να είναι ταυτόσημη με την εγκατάλειψη και η εξέλιξη ταυτόσημη με την ανεπανόρθωτη αλλοίωσή του.

Μέσα σ’ αυτό το γενικότερο κλίμα τα Λεύκαρα παρόλο που δεν έμειναν ανεπηρέαστα από τις γενικότερες αλλαγές, διατηρούν σε μεγάλο βαθμό τον παραδοσιακό αρχιτεκτονικό χαρακτήρα τους και συνάμα παραμένουν ένας χώρος ζωντανός, όπου καλλιεργούνται παραδοσιακές τέχνες. Επίσης οι άνθρωποι, που οι ανάγκες της ζωής τους κρατούν μακριά, νοιώθουν την ανάγκη να ξαναγυρίσουν.

Στην περίπτωση των Λευκάρων η διάσωση των μνημείων είναι πιο προσιτή όπως και η αναβίωσή τους.

Τα Λεύκαρα παρόλο που δεν έμειναν ανεπηρέαστα από τις γενικότερες αλλαγές, διατηρούν σε μεγάλο βαθμό τον παραδοσιακό αρχιτεκτονικό χαρακτήρα τους και συνάμα παραμένουν ένας χώρος ζωντανός, όπου καλλιεργούνται παραδοσιακές τέχνες.

 Τα χαρακτηριστικά της Λαϊκής Αρχιτεκτονική των Λευκάρων

Η λαϊκή αρχιτεκτονική των Λευκάρων αποτελεί ανεκτίμητο στοιχείο της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Τα Λεύκαρα κτισμένα σε ορεινή κοιλάδα, σε τοπίο όπου κυριαρχεί το λευκωπό χρώμα των πέτρινων λόφων και με φόντο ψηλές οροσειρές, είναι ένας μεγάλος οικισμός με πλούσια ιστορία και παραδόσεις. Κύριο χαρακτηριστικό της αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας του, είναι η συνεχής και πυκνή δόμηση. Οι τοίχοι ορθώνονται πετρόκτιστοι, ψηλοί με λιγοστά ανοίγματα στο πάνω μέρος. Απροσπέλαστα φρούρια, τα παλαιότερα σπίτια παραμένουν κρυμμένα πίσω από τις λίθινες επιφάνειες που ακολουθούν τις καμπύλες των δρόμων. Οι λιθόστρωτοι δρόμοι με τους επίσης πετρόκτιστους τοίχους εναρμονισμένοι με το φυσικό περιβάλλον δημιουργούν ένα ανθρώπινο περιβάλλον.

Στο πάνω μέρος οι τοίχοι καταλήγουν σε λεπτό οριζόντιο γείσο, το «κρόδωμα», που διαμορφώνεται σε σειρά από πλακοειδείς πέτρες. Χαρακτηριστικό των Λευκαρίτικων σπιτιών που μένουν πιστά στις αρχέτυπες μορφές, είναι οι οριζόντιες στέγες που καλύπτονται με χώμα τα «δώματα». Τα κεραμίδια είναι νεώτερο στοιχείο που καθιερώθηκε αργότερα, στις αρχές του αιώνα μας. Τα παλιότερα μάλιστα κεραμίδια είχαν λευκωπό χρώμα και ταίριαζαν με την πέτρα των τοίχων. Η χρήση των κεραμιδιών εξαπλώθηκε σταδιακά, παράλληλα με την οικονομική άνθηση του χωριού. Αργότερα τα κεραμίδια που έφερναν από τα μεγάλα κεραμουργεία των πόλεων είχαν χρώμα κόκκινο. Επικλινείς κεραμιδένιες στέγες είναι κύριο χαρακτηριστικό νεώτερο σπιτιών που έχουν μεγαλύτερα ανοίγματα προς το δρόμο και είναι σουβατισμένα (γυψωμένα) και βαμμένα άσπρα και λουλακιά.

Αντίθετα με τα σπίτια αυτά, που στεγάζουν στο ισόγειο τα καταστήματα και καφενεία των κεντρικών δρόμων του οικισμού, τα παλιά σπίτια του χωριού χα-ρακτηρίζει η εσωστρέφεια. Οι αυλές είναι ερμητικά κλειστές προς το δρόμο, από όπου μπαίνει κανείς από μεγάλα «ξωπόρτια». Προς τις αυλές ανοίγονται ο ηλιακός και τα κύρια δωμάτια του σπιτιού. Εδώ, αθέατη πίσω από τους ψηλούς τοίχους εκτυλισσόταν η ζωή του σπιτιού.

Στο εσωτερικό των Λευκαρίτικων σπιτιών, επικρατεί η κατασκευασμένη με πελεκητή πέτρα μεγάλου ανοίγματος καμάρα που δίνει στα ψηλοτάβανα δίχωρα στην κυριολεξία χαρακτήρα παλατιού.

Στα Λεύκαρα δεν υπάρχουν «τσιμινιές» δημιουργήθηκαν όμως αξιόλογοι τύποι φούρνων για το μαγείρεμα και το ψήσιμο του ψωμιού.

Η διάταξη των χώρων και η λειτουργικότητά τους, γενικά η τυπολογία και τα μορφολογικά στοιχεία των σπιτιών στα Λεύκαρα σε σχέση με τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες που τα δημιούργησαν, δηλαδή η ιστορία του οικισμού και των ανθρώπων του μέσα από την αρχιτεκτονική τους έκφραση, μπορεί και αξίζει να μελετηθούν με κάθε λεπτομέρεια.

Η εξέλιξη της Αρχιτεκτονικής

Εκείνο που είναι ιδιαίτερα σημαντικό είναι το γεγονός ότι στα σπίτια που διατηρούνται στα Λεύκαρα έχουμε τη δυνατότητα να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της αρχιτεκτονικής τριών χρονολογικών περιόδων, που αντανακλά τις αντίστοιχες εξελίξεις στην κοινωνικοοικονομική ζωή του χωριού.
Σε γενικές γραμμές, σχηματικά κάπως, η εικόνα αυτή παρουσιάζεται ως εξής:

1. Στα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας στην αρχιτεκτονική των σπιτιών – των παλαιοτέρων δειγμάτων που διατηρούνται μέχρι σήμερα – είναι ανάγλυφο το αίσθημα της ανασφάλειας, η τάση για απομόνωση και εξασφάλιση, πίσω από ισχυρούς μαντρότοιχους, της οικογενειακής τιμής και των προϊόντων μιας κλειστής οικονομίας που βασιζόταν κυρίως στην γεωργία, στη κτηνοτροφία και σε μια περιορισμένη οικιακής παραγωγής βιοτεχνία που εξελίχτηκε στο περίφημο αργότερα εμπόριο Λευκαρίτικης χειροτεχνίας. Γι’ αυτούς τους λόγους το σπίτι κτίζεται στο βάθος της αυλής.

2. Σε μια δεύτερη φάση που χρονολογικά τοποθετείται από το 1878 – μετά την εγκαθίδρυση της Αγγλοκρατίας – μέχρι την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα, το εμπόριο των κεντημάτων αρχίζει να παίρνει οργανωμένη μορφή. Εκτός από την ντόπια παραγωγή στα Λεύκαρα, κεντήματα συγκεντρώνονται και από διάφορα χωριά της περιοχής. Το εμπόριο βρίσκεται κυρίως στα χέρια των Λευκαριτών. Είναι η εποχή που εκδηλώνεται σε γραπτά κείμενα ο θαυμασμός των περιηγητών για τα Λευκαρίτικα κεντήματα. Σταδιακά τα σπίτια μεταφέρονται προς το δρόμο. Πίσω από τα «ξωπότρια» δημιουργούνται σκεπαστοί ηλιακοί. Γενικά παρατηρείται άνοιγμα προς τον έξω κόσμο. Η ανάπτυξη του εμπορίου και η εξάλειψη του παράγοντα της ανασφάλειας αλλάζουν τη δομή της κοινότητας. Τα σπίτια χάνουν την εσωστρέφειά τους και αντανακλούν συνήθειες με «αστικό» χαρακτήρα.

3. Η εποχή του μεσοπολέμου συμπίπτει με το απόγειο της οικονομικής ανάπτυξης των Λευκάρων που συνοδεύεται από ανάλογη κοινωνική άνοδο.

Οι πρώτοι οικισμοί και η επέκταση της οικιστικής περιοχής

Οι πρώτοι οικισμοί των Λευκάρων κτίστηκαν προφανώς κοντά στην Πηγή, που βρίσκεται στο ανατολικό μέρος του χωριού. Από την Πηγή κουβαλούσαν το πόσιμο νερό στο σπίτι με τις στάμνες (κούζες), εκεί έπλεναν τα ρούχα τους και πότιζαν τα ζώα.

Στη συνέχεια το χωριό αναπτύχτηκε προς και γύρω από την εκκλησία του Αγίου Ανδρόνικου, που πιστεύεται ότι κτίστηκε στο χώρο παλιάς βυζαντινής εκκλησίας, που ήταν το κέντρο του μεσαιωνικού χωριού.

Τα σπίτια μέχρι σήμερα στέκουν παλαιϊκά αμφιθεατρικά κτισμένα γύρω από τη ζωοδότρα πηγή. Από την πηγή ανεβαίνουν οι δρόμοι προς τα πάνω παρακολουθώντας οργανικά τις κλίσεις του εδάφους. Πλακόστρωτοι όλοι συνταιριάζουν με τους πέτρινους τοίχους και τα παλιά καλτερίμια. Οι δρόμοι είναι στενοί και πολύ συχνά καταλήγουν σε αδιέξοδα με τα μπαλκόνια τόσο κοντά το ένα στο άλλο που φαίνονται σαν να αγγίζουν. Λένε πώς όταν ήταν να χαράξουν ένα δρόμο, το άνοιγμά του το καθόριζαν με βάση αν χωρούσε να περάσει ένα ζώο φορτωμένο μ’ένα σακκί χαρούπια.

Την δεκαπενταετία 1920-1936 που ήταν η εποχή της ακμής στα Λεύκαρα, λόγω του εμπορίου του κεντήματος, αρχίζουν να χτίζονται μια σειρά από αρχοντικά που ανήκουν κυρίως σε κεντηματέμπορους. Και τούτα είναι κτισμένα από πέτρα και κεραμίδι όμως το σχέδιο και η δομή τους είναι φερμένη από το εξωτερικό.

Κορυφαίο μνημείο της λαϊκής αρχιτεκτονικής στα Λεύκαρα είναι η εκκλησία του Τιμίου Σταυρού που ανάγεται στον 14ον αιώνα. Ο Ναός έχει στο ανατολικό του τμήμα ρυθμό σταυροειδή με τρούλλο, ενώ το νεότερο τμήμα του είναι ρυθμού κυπριακού του 19ου αιώνα. Μεγάλης αξίας είναι το ξυλόγλυπτο εικονοστάσι του ναού που επιχρυσώθηκε το 1761.

Η γεωλογία των Λευκάρων οι επιπτώσεις της στη λιθοδομή τους

Τα Λεύκαρα είναι γνωστά σε όλους τους γεωλόγους του κόσμου για τα πετρώματά τους που αποτελούν το Γεωλογικό Σχηματισμό Λευκάρων (Lefkara Formation). Γεωλογικά τα πετρώματα αυτά προέρχονται από θαλάσσια ιζηματογενή πετρώματα ηλικίας 50 – 70 εκατομμυρίων χρόνων και είναι ασβεστολιθικά και πυριτολιθικά, πυριτιωμένες κρητίδες, (ο πυριτόλιθος είναι είδος κερατόλιθου). Είναι λευκόχρωμα πετρώματα, αλλά κάποτε περιλαμβάνουν μεγάλες φλέβες από πυριτόλιθο σκούρο, γκρίζο, γκριζογάλανο, ροδόχρου ή καφέ. Από γεωλογική άποψη στην περιοχή της κωμόπολης είναι οι αποθέσεις του γεωλογικού σχηματισμού Λευκάρων που χαρακτηρίζονται από την παρουσία κρητίδων (κιμωλίας), από μάργες (αργίλους) και κερατόλιθους (σχιστόλιθους), ενώ λίγα χιλιόμετρα έξω από τη κατοικημένη περιοχή δυτικά και βόρεια κυριαρχούν τα πυριγενή πετρώματα της Ζώνης του Τροόδους. Η ύπαρξη υπογείων υδάτων στους πρόποδες του λόφου της Σωτήρας είναι ένας λόγος που επηρέασε τη γεωγραφική τοποθεσία του χωριού. Χαρακτηριστικό της ύπαρξης υπογείων υδάτων είναι τα πηγάδια που υπήρχαν στα Λεύκαρα. Παλιά τα Λεύκαρα ανεπτύχθησαν κοντά στη φυσική πηγή που ζώνεται μέχρι σήμερα (την Πηγή) και αργότερα επεκτάθηκαν. Λόγω του υπόγειο συστήματος των υδάτων που υπάρχει στη περιοχή έγινα πηγάδια και έγινε η επέκταση της οικιστικής περιοχής. Σήμερα υπάρχει δίκτυο ύδρευσης σε όλα τα σπίτια.

Πηγές
1 Περιοδικό «ΤΑ ΛΕΥΚΑΡΑ»
2 Δήμος Λευκάρων

 [Από τον Δημήτρη Χ. Κουμουλλή (Dimitris Koumoullis)]

Η εκκλησία του Τιμίου Σταυρού.

Στο εσωτερικό των Λευκαρίτικων σπιτιών, επικρατεί η κατασκευασμένη με πελεκητή πέτρα μεγάλου ανοίγματος καμάρα που δίνει στα ψηλοτάβανα δίχωρα στην κυριολεξία χαρακτήρα παλατιού. Προς τις αυλές ανοίγονται ο ηλιακός και τα κύρια δωμάτια του σπιτιού. Εδώ, αθέατη πίσω από τους ψηλούς τοίχους εκτυλισσόταν η ζωή του σπιτιού.

Απροσπέλαστα φρούρια, τα παλαιότερα σπίτια.



Οι ιδιότυπες λιθοδομές από αδρά κατεργασμένες γκριζόασπρες πλακοειδείς πέτρες διατηρούν το χρώμα και την υφή του εδάφους και έχουν τη σπάνια πλαστικότητα που ήξεραν να δίνουν τα χέρια των παλιών μαστόρων.



Οι ιδιότυπες λιθοδομές από αδρά κατεργασμένες γκριζόασπρες πλακοειδείς πέτρες διατηρούν το χρώμα και την υφή του εδάφους και έχουν τη σπάνια πλαστικότητα που ήξεραν να δίνουν τα χέρια των παλιών μαστόρων.

Το κάτω μέρος οριζόντιας στέγης που καλύπτονται με χώμα τα «δώματα». Βλέπουμε τα «βολίτζια» και τα «σχιηδάτζια» .

 

Οι στέγες με τα κεραμίδια. Στις αρχές του 20^ου αιώνα άρχισαν να εισά-γονται κεραμίδια γαλλικού τύπου και οικοδομική ξυλεία κατάλληλη για την κατασκευή κεραμιδωτών στεγών.

Η Πηγή.

Οι τοίχοι στο πάνω μέρος καταλήγουν σε λεπτό οριζόντιο γείσο, το «κρόδωμα», που διαμορφώνεται σε σειρά από πλακοειδείς πέτρες.

Αρχοντικά που ανήκουν κυρίως σε κεντηματέμπορους της δεκαπενταετίας 1920-1936.

Επικλινείς κεραμιδένιες στέγες είναι κύριο χαρακτηριστικό νεώτερο σπιτιών που έχουν μεγαλύτερα ανοίγματα προς το δρόμο και είναι σουβατισμένα (γυψωμένα) και βαμμένα άσπρα και λουλακιά.